Genel Ekonomik Durum
GENEL EKONOMİK DURUM
Son yıllarda ekonomide önemli bir büyüme hızı yakalamış olan Gana, özellikle 2000’li yıllardan sonra uluslararası ilişkilerini de hızla güçlendirmektedir. Özellikle Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği yapmış olan Kofi Annan ile dünyaya açılması ivme kazanmış olan Gana, içinde bulunduğumuz dönemde Afrika ülkeleri içinde adından en çok söz edilen ülkeler arasında yer almaktadır. Ayrıca, 2008 yılında Afrika Futbol finallerinin Gana’da düzenlenmiş ve başarıyla gerçekleştirilmiş olması nedeniyle tüm dünya medyasında yaklaşık 1 ay süre ile gündemde kalmış ve çok önemli gelişme sinyalleri vermiştir.
2017 yılı itibarıyla GSYİH’sı 59 milyar dolar olarak gerçekleşen ve 2018 yılında da 65,2 milyar dolara yükseldiği tahmin edilen Gana’da tarım sektörünün GSYİH’ya katkısı son yıllarda önemli ölçüde azalarak %35’lerden %19’a gerilemiştir. Hizmetler sektörü GSYİH’dan %56 civarında pay almakta, sanayinin GSYİH’ya katkısı ise %25 olup, sanayi sektörü içinde değerlendirilen madencilik ve petrol sektörünün ise %10 düzeyindedir. 2018 yılı itibariyle petrol üretim ve ihracatının önemli ölçüde artış göstermesi nedeniyle GSYİH’da petrolün payı önemli ölçüde artış göstermiş 1-2 yıl içerisinde de %15’in üzerine çıkması beklenmektedir. Gana’nın GSYİH’sı son yıllarda önemli gelişme göstermiştir. GSYİH 2011 yılında %14,4 gibi rekor düzeyde göstermiş olup,, 2017 yılında yaklaşık %8,1’lik bir büyüme göstermiş, 2018 yılında ise %5,6 oranında yükseldiği tahmin edilmektedir.
Tarım sektörü, ekonominin temeli olup, çalışan nüfusun yaklaşık %55’i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Ülkede ekonomik anlamda en önemli tarımsal ürün kakaodur. Kakao aynı zamanda altın madeni ile birlikte Gana’nın en önemli ihraç kalemi olup, tarımsal ürünler içerisinde kakaoyu ormancılık ürünleri, sebzeler, deniz ürünleri ve ananas takip etmektedir. Tarım sektörü uluslararası piyasalardaki fiyat dalgalanmalarına açık olan bir sektördür. Tarımdaki ürün çeşitliliğini arttırma çalışmaları sınırlı kalmaktadır.
Hizmetler sektörü GSYİH’nın %30’unu oluşturmaktadır. Hizmetler sektöründe en büyük alt sektör hükümetçe sağlanan hizmetlerle bankacılık faaliyetleridir. Bunu turizm, perakendecilik, restoran ve otel işletmeciliği izlemektedir. Telekomünikasyon hizmetleri sektörü içerisinde gittikçe önem kazanmaya başlamıştır.
Sanayi sektörleri içerisinde de gıda işleme sanayi, içecekler, tütün sanayi, tekstil, hazır giyim, ayakkabı, kereste, kimya ve kozmetik sanayi ile alüminyum sanayi ve çelik sanayi ülkede başlıca kurulu sanayiler olup, en önemli yeri tutmaktadırlar. Bu sanayilerin tamamı başlangıçta devletçe kurulmuş olmakla beraber bugün çoğunlukla özelleştirilmişlerdir.
GSYİH’ya katkısı %5-6 seviyesinde olan madencilik sektöründe en önemli faaliyet alanını altın madenciliği oluşturmaktadır.
Gana’da tarım sektöründeki sağlıklı gelişmenin devam etmesi, altın madeni üretiminin önemli ölçüde artması petrol üretimi ve hizmetler sektöründe beklenen olumlu gelişmelerin devam etmesi neticesinde önümüzdeki yıllarda %5’in üzerinde büyüme hızının yakalanabileceği öngörülmektedir. Gana’da önümüzdeki süreçte özellikle haberleşme ve inşaat sektörlerindeki önemli gelişmelerin devam etmesi beklenmektedir. Gana’da 1997 yılında petrol yatakları keşfedilmeye başlanmış olup, petrol yatakları ülkenin özellikle kıyı kesimlerinde yer almaktadır. Gana’da şu an için toplam 2 milyar varilin üzerinde petrol varlığı tespit edilmiş olup, günlük petrol üretiminin 200 bin varil civarında olduğu bildirilmektedir. Önümüzdeki dört yıl içerisinde de günlük petrol üretiminin 450 bin varilin üzerine çıkması beklenmektedir. Ülkede son yıllarda keşfedilen petrol rezervleriyle Afrika’da önemli bir petrol üreticisi konumuna gelebilecek olan Gana’nın 2021 yılı itibariyle Afrika’nın dördüncü büyük petrol üreticisi olması beklenmektedir. 2018 yılı itibariyle 5 milyar doların üzerine çıkan petrol ihracatının birkaç yıl içerisinde 9-10 milyar dolara ulaşması beklenmektedir.
Ülkeden 2011 yılının Ocak ayından itibaren petrol ihracatı da başlamıştır. Ülkede petrol arama faaliyetleri devam etmekte olup ülkede keşfedilmemiş zengin petrol yataklarının bulunduğu tahmin edilmektedir. Ülkede petrol sektöründe yetişmiş kalifiye eleman sıkıntısı çekilmekte bu yüzden yurt dışından önemli sayıda yetişmiş eleman Gana’ya gelmektedir.
Gana’da son dönemlerde uygulanan ekonomi politikaları başlıca kamu harcamalarının rantabıl kullanımı, kamu gelirlerinin artırılması, iş ve yatırım imkanlarının artırılması, kredi kullanım imkanlarının genişletilmesi ve özel sektörün desteklenmesi konularında yoğunlaşmıştır. Bunların dışında altyapı yatırımlarına öncelik verilmesi, yoksulluğun giderilmesi ve petrol üretim ve ihracatının artırılması konuları Gana hükümetlerinin üzerinde durdukları önemli konuları oluşturmaktadır.
Gana, yoğun bir özelleştirme programı üstlenmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte, son yıllarda özelleştirme programı yavaş ilerlemektedir. Gana’da son yıllarda özelleştirilmiş olan veya özelleştirilmesi düşünülen başlıca kuruluşlar: Volta Nehir İşletmesi (En önemli elektrik üretim ve dağıtım şirketidir.), Gana Su Şirketi (Greater Accra bölgesine hizmet vermektedir.), Tema Petrol Rafinerisi (Ülke içinde tüketilen tüm rafine petrol ürünlerini üretmektedir.), Gana Elektrik Şirketi (Elektriğin başlıca dağımcısı olan şirkettir.) ve Gana Ticaret Bankası-GCB (aktif ve mevduat büyüklüğü bakımından en büyük ticari bankadır.) ‘dır.
Gana’da tarım sektörü halen istihdamda en önemli rolü oynamaktadır. Tarımın istihdamdaki payı %40 civarındadır. Sanayinin istihdamdaki payı %20, hizmetler sektörünün ise %40’dır. Gana’da işsizlik oranı resmi verilere göre %11’ler düzeyinde iken gerçekte daha yüksek oranlarda olduğu tahmin edilmektedir. Yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus 2000’li yılların başında toplam nüfusun %40’ını oluştururken bu oran son yıllarda %25’in altına düşmüştür.
5-EKONOMİK SEKTÖRLER
Tarım
Gana’da tarım sektörü ülke ekonomisnde hala büyük önem taşımakta olup, tarım sektörü GSYİH’nın %19’unu istihdamın da %40’ını karşılamaktadır. Gana tarımında küçük aile işletmeleri hakimdir. Sektördeki büyüme diğer sektörlerin gerisinde kalmakta ve sektör, büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı olması nedeni ile çeşitli risklerle karşı karşıyadır. Ekili arazilerin yalnızca %1’i sulanabilmektedir.
Son yıllarda, tarım sektöründeki büyüme kakao ve ormancılık alt sektörlerindeki genişlemeye bağlı olarak gelişme göstermiş ve söz konusu büyüme yıllık ortalama %5’in üzerinde olmuştur. Ülkede kakao üretimindeki gelişmelerin tarım sektörü üzerine büyük etkisi bulunmaktadır. Son yıllarda tarım sektöründeki büyümeler de esas itibarıyla kakao sektöründeki büyümeden kaynaklanmıştır. Tarım sektöründeki olumlu gelişmeler hava koşullarının iyi gitmesinin yanı sıra, kamu politikalarının uzun vadeli olumlu etkilerinden de kaynaklanmaktadır. Ekonomik reformlar çerçevesinde hükümet gıda fiyat kontrollerini kaldırmış, üreticilere ödenen kakao ve diğer ürünlerin fiyatlarını ve tarıma yönelik çeşitli hizmetleri ve destekleri artırmıştır. Dünya Bankası’nın Afrika Gelişme Göstergelerine göre, Gana’da devamlı ekilen alanlar düzenli olarak artış göstermiş olup, içinde bulunduğumuz yıllarda 4 milyon hektara ulaşmıştır. Bununla birlikte Gana’da gıda ürünleri üretiminde yeterli gelişme sağlanamamıştır. Son on yılda sadece başlıca kakao, manyok ve pirinç üretiminde olumlu artışlar görülmekle birlikte diğer ürünlerin üretimindeki artışlar sınırlı kalmıştır. Bu durum, yatırım azlığı, zayıf teknoloji ve son yıllarda ekilen alanların kalitesinin iyi olmaması gibi nedenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
Ülkede üretilen en önemli tarımsal ürün kakaodur. Gana dünya kakao üretiminde Endonezya’dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Kakao ihracatı altınla birlikte Gana’nın ihracat gelirlerinin en önemli kaynağını oluşturmakta ve geçmişte uzun yıllar kakaonun ihracat getirisi altın ihracatını da geçmiştir. Hava koşullarının iyi geçmesi ve dünya fiyatlarının da oldukça yüksek düzeylerde seyretmesinin sonucunda Gana’da tarımsal üretim önemli miktarlarda artış göstermiştir. Bu nedenle Gana tarım ve gıda ürünlerinde az bir farkla net ihracatçı konuma gelmiştir. Son yıllarda yüksek kakao fiyatları yanında kakao tarımında hastalık ve pestisid kontrol programlarının uygulanması, kakao üretim bölgelerinde yolların yenilenmesi ve kakao üreticilerine ilave destekler sağlanması kakao sektörünün canlanmasına neden olmuştur. Gana’da üretilen kakaolar dünyanın en kaliteli kakaoları olmakla birlikte, zaman zaman ortaya çıkan hastalıklar ve dağıtım altyapısındaki aksaklıklar nedeni ile ürün zaman zaman zarar görmektedir.
Orman ürünleri ve su ürünleri sektörü Gana’da önem taşıyan diğer sektörlerdir. Ülkenin üçte birinden fazlası ormanlarla kaplıdır. Ancak, bu ormanların tamamı ticari ormancılığa uygun değildir. Ülkenin batısındaki ormanlardan elde edilen ürünler ticaret için kullanılmaktadır. Ormancılık başlıca ihracat sektörleri içinde üçüncü sırada yer almaktadır. Ülkede faaliyet gösteren Kereste İhracatı Geliştirme Kurulu orman ürünlerinin pazarlanması ve fiyatlandırılmasından, Orman Ürünleri Denetleme Bürosu ise kalite standartlarının geliştirilmesi ve izlenmesinden sorumludur.
Gana’da iki türlü balıkçılık yapılmaktadır. Birincisi deniz avcılığı, diğeri ise balık yetiştiriciliğidir. Deniz avcılığı kültür balıkçılığına göre daha büyük önem taşımaktadır. Gana 539 km kıyı şeridine sahip olup, kıta sahanlığı ise 200 mildir.
Sanayi
İmalat Sanayi
Afrika ülkesi olarak Gana’nın sanayisi göreceli bir çeşitliliğe sahiptir. Ülke, alüminyum eritme işletmeleri, kereste işleme, gıda işleme, çimento, petrol işleme, tekstil, elektronik, ilaç, madencilik v.b. çok çeşitli sanayi kollarına sahiptir. Sanayi alanındaki bu çeşitlilik bağımsızlık sonrasında kendine yeterli bir ülke yaratma çabasından kaynaklanmıştır.
1983 yılında yürürlüğe giren ekonomik iyileştirme programı ile imalat sanayinde çeşitli düzenlemelere gidilmiştir. Sübvansiyonların azaltılması ve sektörleri rekabete açık hale getirecek düzenlemelerin yapılması firmaların bazılarını kapanmaya, bazılarını da ayakta kalabilmek için performanslarını artırmaya itmiştir. Ülkede en iyi gelişme gösteren sektörler tekstil, hazır giyim, metal, plastik ve demir dışı metal ürünler sektörüdür.
Zaman zaman ülkede yaşanan enerji sıkıntısı fabrikaları kapasitelerinin altında çalışmaya itmekte ve bu durumda sanayi üretimi de düşüş göstermektedir. Bu durumdan özellikle üretimleri büyük ölçüde enerji üretimine dayanan çelik ve alüminyum üreticileri büyük zarar görmektedir.
Ülkede gıda ve içecek, çimento ve odun kimyasalları gibi sektörler son yıllarda beklenen gelişmeleri gösterememişler ve bu sektörlerdeki gelişmeler diğer sektörlerin gerisinde kalmıştır.
Hükümet sanayi sektörüne son yıllarda büyük önem vermeye başlamış ve sektöre çeşitli teşvikler getirmiş olmasına rağmen, harcanabilir gelir açısından pazarın sınırlı büyüklükte olması, hammadde ve üretim maliyetlerinin yüksekliği, eski makina ve ekipman kullanımı ve iş gücü maliyetlerinin de nispeten yüksek olması gibi nedenlerle sanayideki gelişme sınırlı kalmaktadır.
Gana’da imalat sanayinde petro kimya sanayinin payı %24, gıda sanayinin payı %16, deri, tekstil ve konfeksiyon sanayinin payı ise %15 düzeyindedir. Bu sanayileri sırasıyla %9’luk payı ile demir dışı metal sanayi,ve %8,5lik payı ile de tütün ve tütün mamülleri sanayi takip etmektedir.
İnşaat
İnşaat, sanayi sektörünün ikinci en büyük alt sektörüdür. Sanayi üretimindeki payı %30, GSYİH’daki payı %8’dir. Yol yapım çalışmaları inşaat sektörü içinde önemli bir yere sahiptir. Gana’da özellikle son yıllarda mevcut yollar tamir edilmekte, yeni yollar da inşa edilmektedir. Sözkonusu inşaat faaliyetlerinde hem yabancı hem de yerel firmalar iş yapmaktadır. Yabancı şirketler, gerekli makinelere ve uzmanlığa sahip oldukları için genellikle otoyollar gibi büyük inşaat işlerini üstlenirken, yerel firmalar tali yollar gibi daha küçük çaplı inşaat işlerini üstlenmektedir. İnşaat sektöründeki büyüme finansman teminine ve hükümetin taahhütleri verme hızına bağlı olarak gelişmektedir. Son yıllarda özel sektör için konut sektöründe büyük yatırım imkanları göze çarpmaktadır.
Enerji
Gana’da 1997 yılında petrol yatakları keşfedilmeye başlanmış olup, petrol yatakları ülkenin özellikle kıyı kesimlerinde yer almaktadır. Gana’da şu an için toplam 2 milyar varilin üzerinde petrol varlığı tespit edilmiş olup, günlük petrol üretiminin 200 bin varil civarında olduğu bildirilmektedir. Önümüzdeki dört yıl içerisinde de günlük petrol üretiminin 450 bin varilin üzerine çıkması beklenmektedir. Ülkede son yıllarda keşfedilen petrol rezervleriyle Afrika’da önemli bir petrol üreticisi konumuna gelebilecek olan Gana’nın 2021 yılı itibariyle Afrika’nın dördüncü büyük petrol üreticisi olması beklenmektedir. Ülkede petrol sektöründe yetişmiş kalifiye eleman sıkıntısı çekilmekte bu yüzden yurt dışından önemli sayıda yetişmiş eleman Gana’ya gelmiş bulunmaktadır.
Ülke içinde üretilen enerjinin en önemli kaynağı hidroelektrik santrallerdir. Hidroelektrik enerji üretimi toplam enerji üretiminin %70’ini oluşturmaktadır. Volta Gölü ve gölün barajı Akosombo’daki hidroelektrik santral ülkenin en büyük santralidir. Ülkede hidroelektrik santrallerden enerji üretimi yağışlardan önemli ölçüde etkilenmektedir. Zaman zaman Volta Gölü’ndeki su seviyesinde ani düşüşler görülmekte, bu nedenle ülkede enerji yetersizlikleri yaşanabilmektedir. Bu dönemlerde sanayi üretiminde düşmeler görülebilmekte ve ülkenin elektrik ihracatı da azalabilmektedir. Kısa bir süre önce su seviyesinin düşmesi sonucunda Akosombo barajında faal altı tribünden dördü kapatılmış ve enerji üretimi normal enerji üretiminin %30’una kadar gerilemiştir. Bu enerji azalmalarından özellikle madencilik ve alüminyum sanayileri büyük zarar görmüştür.
Ülkede bazı dönemlerde yaşanan enerji krizleri ve ülkenin gelişen madencilik sektörü hükümeti ve özel sektör kuruluşlarını enerji konusunda önlemler almaya yöneltmiş ve alternatif enerji kaynakları arayışına gidilmiştir. Ülkenin petrol ve gaz kaynaklı enerji istasyonlarının kapasitesi artırılmıştır. Aboadze santraline yeni bir ünite ilave edilerek tesisin toplam enerji üretimi 660 milyon kilowattın üzerine çıkmıştır. Halihazırda bir Amerikan şirketi tarafından ülkenin başlıca altın madenlerine enerji sağlayacak 220 milyon kilowatt’lık bir tesis de Tema’da yapılmıştır. Elektrik krizi, Gana Ulusal Petrol Şirketi-GNPC’yi Tano havzasında bulunan gazı kullanabilecek enerji tesisleri kurmaya teşvik etmiştir. Ancak, bu yöndeki planlar henüz tamamlanmamıştır.
İthal edilen ham petrol ülkenin tek petrol rafinerisi Tema Petrol Rafinerisi- TOR’da işlenmektedir.
Madencilik
Altın ülkenin en önemli ihracat geliri kaynağı ve madencilik sektörünün en önemli cevheridir. Altın ve diğer minerallerin ihracatı toplam ihracatın yaklaşık %50’sini oluşturmaktadır. Bunun içinde altının payı yaklaşık %90’dır. Ülkenin altın rezervleri Ashanti bölgesi ile Batı ve Orta bölgelerde bulunmaktadır. Ülkenin en büyük altın üreticisi Anglo Gold Ashanti’dir. Diğer başlıca üreticiler ise Golden Star Resources, Newmonth Ghana Gold, Goldfields Ghana, Chirano Gold Mines’dır.
Ülkenin önemli miktardaki elmas rezervleri Birim havzasında yer almaktadır. Elmas sektörü, uygulanan politikalarla yolsuzluk, kaçakçılık gibi hususlardan olumsuz yönde etkilenmektedir. Sektör, devlet elindeki Ghana Consolidated Diamonds (GCD) tarafından yönetilmektedir. Hükümet yıllardır GCD’yi özelleştirmeye çalışmış, ancak başarılı olamamıştır. Supper&Associates adlı Amerikan şirketi GCD’yi almak için açılan ihaleyi kazanmış olmakla beraber ödemeleri yapamaması nedeniyle, sözkonusu ihale işlemi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. GCD şimdi kapasitesinin 1/3’ü kadar üretim yapmakta olup, tam kapasite ile üretim yapabilmesi için yaklaşık 10 milyar $’lık yatırıma ihtiyaç duymaktadır.
Ülke, dünyanın önde gelen manganez ihracatçılarından biridir. Devlet elindeki Gana Ulusal Manganez Şirketi’nin 1995 yılında özelleştirilmesinin ardından üretim artışı gözlenmiştir.
Ülkenin 120 milyon ton olarak tahmin edilen boksit rezervlerinin yalnızca küçük bir kısmı, Bui’de çıkarılmaktadır. Ghana Bauxite isimli şirket ülkedeki tek üreticidir. Volta Alüminyum Şirketi (Valco) Gana boksitini alüminyuma çevirmemekte, Jamaika kaynaklı hammaddeleri kullanmaktadır. Gana hükümetinin boksiti alüminyuma cevirme yönünde entegre sanayi kurulması için çabaları bulunmaktadır. Avustralya firması BHP Billiton’un ülkede bir alüminyum tesisi kurma planı bulunmaktadır. Valco’da %10 hisseye sahip Amerikan Şirketi Alcoa ise hisse sayısını artırarak Gana boksitini kullanmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan Rus madencilik şirketi Rusal da Valco’da hisse edinme isteğini açıklamıştır.
Hizmetler Sektörü
Mali Hizmetler
Gana’da 1989 yılından itibaren yapılan reformlar neticesinde hizmetler sektöründe önemli gelişmeler sağlanmıştır. 1989 Bankacılık Yasası bankaların minimum sermaye limitini, sermaye yeterlilik oranlarını ve bankacılık düzenleme ve gözetim koşullarını belirlemiştir. Gana’da Merkez Bankası (The Bank of Ghana) bankacılık ve bankacılık dışı mali sektörü, Hisse Senedi ve Döviz Komisyonu (SEC) ise hisse senedi piyasasını düzelemektedir.
Ülkede 23 banka mevcut olup bunların büyük bir kısmı ticari banka statüsündedir.Ticari bankaların ülke genelinde 500’e yakın şubeleri bulunmakta olup en yaygın şube ağına sahip banka Gana Ticaret Bankası’dır. Diğer taraftan, ülkede beş adet yabancı banka faaliyet göstermektedir.. Bu bankalar, Societe Generale, Barclays Bank, International Commecial Bank (of Taiwan), Stanbic Bank ve Standard Chartered Bank Ghana’dır. Barcylas Bank, Gana Commercial Bank ve Standard Chartered Bank bankacılık sektöründeki toplam aktiflerin %55’ine sahip bulunmaktadır.
Uluslararası bankalar için ödenmiş sermaye miktarı Şubat 2003 tarihinden itibaren 7.6 milyon $ olarak belirlenmiştir. Bankaların küçük ve orta ölçekli işletmelere kredi açmada istekli davranmadığı yolunda görüşler bulunmaktadır. Bankaların kredi faiz oranları ile tasarruf mevduatına uyguladıkları faizler arasında büyük farklar vardır. Kredi faiz oranlarının yüksekliği, ödenmeyen borçların çokluğundan ve munzam karşılık oranlarının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır.
Hükümetin orta vadeli amacı mali sektörü etkin hale getirmek ve uluslararası mali sisteme entegre etmektir. Ülkede bankacılık dışı mali sektör gelişmekle birlikte göreceli olarak küçüktür. Menkul kıymetler ve sermaye piyasasında üç iskonto kuruluşu bulunmaktadır. Bunlar, CDH Discount, the Securities Discount Company ve Fidelity Discount House’dır. Ülkede 19 sigorta kuruluşu bulunmakta olup, sektöre kamu kuruluşları hakimdir. Gana Borsası (GSE) 1989 yılında kurulmuş olup, 1990 yılından itibaren şirket hisseleri, tahvil ve kamu menkul kıymetleri ticaretine başlamıştır. Kamunun borsaya ilgisi özel sektöre göre göreceli olarak düşüktür.
Diğer hizmetler
Turizm Gana’da altın ve kakaodan sonra döviz kazandırıcı üçüncü en büyük faaliyettir. Hükümet yapmış olduğu onbeş yıllık master planları neticesinde, Gana’yı turistlerin uluslararası ziyaret yerlerinden biri haline getirmeyi hedeflemektedir. Gana’da tarihi mirasa yönelik turlara ağırlık verilmiş ve özellikle Afrika kökenli Amerikalıların oluşturduğu kitle hedef kitle olarak belirlenmiştir. Eski köle kaleleri ve vahşi yaşam parklarına yatırımlar yapılmıştır.
Ülkeyi ziyaret eden turist sayısı son yıllarda 600.000’in üzerine çıkmış olup, turizm gelirleri 1,5 milyar dolar civarındadır. Turistler ağırlıklı olarak İngiltere, ABD, Almanya ve Fransa’dan gelmektedir. Ülkeye gelen yabancıların yaklaşık üçte birini yurt dışındaki Gana orijinliler oluşturmaktadır.
6-ALTYAPI
Taşımacılık Altyapısı
Gana 1957 yılında bağımsızlığını kazandığında, geri kalmış ülkeler arasında, dünyanın en gelişmiş karayolu ağına sahipti. Ancak 1970’ler boyunca taşımacılık sistemi ve limanlar ciddi ölçüde gerilemiş ve telefon ağı vasat düzeyde işlemiştir. 1980’lerin başından itibaren karayolları ve limanlarda önemli tamiratlar gerçekleştirilmiş, ulusal elektrik şebekesi ülkenin pek çok bölgesine özellikle kuzey Gana’ya ulaştırılmıştır. Ancak hala yüksek düzeyde yatırıma ihtiyaç bulunmakta olup, gelecek yıllarda pekçok altyapı projesinin uygulanması beklenmektedir. Yeni altyapı projelerinin finanse edilmesinde özel sektör yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Karayolu taşımacılığı iç taşımacılıkta kullanılan başlıca taşımacılık türüdür. Yük taşımacılığının %98’i karayolu ile gerçekleştirilmektedir. Buna rağmen Gana’da iyi düzenlenmiş bir karayolu taşımacılığı sistemi bulunmamaktadır. Bugün Gana’da toplam 39.409 km karayolu bulunmakta, bunun 11.653 km’si asfalt yol, 27.756 km’si stabilize yoldur.
Gana Akra, Kumasi, Sekondi-Takorasdi’yi birbirine bağlayan 953 km’lik bir demiryolu ağına sahiptir. Ancak, demiryolu ile ulaşım uzun sürmekte ve sıklıkla rötarlar yaşanmaktadır. Örneğin Takoradi’den Akra’ya ulaşım (296 km) demiryolu ile bir ya da birkaç gün sürerken, bu uzaklık karayolu ile en fazla 4 saat sürmektedir. Hükümet, demiryolu ağını Burkino Faso, Fildişi Sahili ve Togo ile bağlamak üzere uzatma yönünde planları olduğunu açıklamıştır. Ancak finansman sorunu nedeni ile sözkonusu projelerin kısa vadede gerçekleşmesi beklenmemektedir.
Gana’ya çok sayıda havayolu şirketinin uçuşları bulunmaktadır. Gana Havayolları Şirketi, ülkenin ulusal havayolu taşımacılık şirketidir. Lufthansa, KLM, British Airways, Kenya Airways ve Emirates’in Gana’ya direk uçuşları bulunmaktadır.
Akra’daki Kotoka uluslararası havaalanından Avrupa’ya, ABD’ye, Güney Afrika’ya ve Batı Afrika’daki pekçok ülkeye direkt uçuşlar yapılabilmektedir. Kotoka Uluslararası Havaalanı’nın genişletilmesi çalışmaları tamamlanmış bulunmaktadır. Böylece havaalanının yolcu kapasitesi 68.000’den yaklaşık 150.000’e çıkarılmıştır. Havaalanındaki sözkonusu kapasite artışı ve Fildişi Sahili’ndeki sorunlar nedeni ile Abidjan’ın ticaretindeki azalmaya bağlı olarak Batı Afrika’nın ulaşım merkezi haline gelmesi beklenmektedir.
Limanlar
Ülkenin Güneydoğusundaki Tema ve Güneybatısındaki Sekondi-Takoradi ülkenin başlıca iki limanıdır. Limanlardaki işlem hacmi, 1980’lerdeki rehabilitasyon çalışmalarının ardından giderek artış göstermiştir. Sözkonusu çalışmalar gemilerin tur sürelerini önemli ölçüde azaltmıştır. Gana limanlarındaki gemi tur süreleri Batı Afrika’daki en hızlı tur süreleridir.
İthalatın en önemli kısmı Tema limanı üzerinden gerçekleştrilirken, ihracatın çoğunluğu ise Takoradi limanından yürütülmektedir. Fildişi Sahili’nde yaşanan sorunlar nedeni ile tamamen kara ile çevrili olan Burkina Faso, Mali ve Nijer’in alternatif yollar araması sayesinde ülkenin bu iki limanının trafiği artış göstermiştir. Hükümet bu gelişmeler sonucunda Tema ve Takoradi’nin bölgenin yeni ticaret merkezleri haline getirilmesine yönelik çalışmalar başlatmıştır. Halihazırda, Tema’daki rıhtımlardan birinin bir konteyner terminali haline getirilmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Bu projenin iki yıl sürmesi beklenmektedir. Aynı zamanda iki limanda da depolama tesisleri, ihracatı geliştirme bölgeleri ve nakliye bölgelerinin geliştirilmesi yönünde planlar da yapılmaktadır.
Volta Gölü üzerindeki ülke içi taşımacılık, yetersiz tesisler nedeni ile verimli ve hızlı olamamaktadır. Volta, Ankobra ve Tano nehirleri üzerinde 1.293 km’lik su yolu mevcuttur.
Telekomünikasyon Altyapısı
Gana’nın telekomünikasyon sistemi son yıllarda önemli gelişme göstermiştir. Son yıllarda telefon hattına sahip olan kişi sayısı önemli ölçüde artışlar görülmüştür. Gana’da bugün itibarı ile kullanımda olan 300 binin üzerinde sabit hatlı telefon abonesi bulunmaktadır. Sabit hatlı telefon abonelerinin üçte ikisi büyük Akra’da yerleşiktir. Sabit hatlarda lisanslı kuruluşlar Gana Telecom ve Westel’dir.
Mobil telefon kullanıcılarının sayısı sabit hat kullanıcılarından oldukça fazladır. Lisanslı dört servis sağlayıcısı bulunmaktadır: Bunlar:MTN (%53), Tigo (%26,7), Ghana Telecom(%16,8) ve Kasapa Telecom(%3,5)’dur. Westel ve Glo Mobile ise henüz lisans almış olan şirketlerdir. Ülkede mobil telefonabone sayısı 35 milyonun üzerinde olup, dünya sıralamasında 40. Sırada yer almakta ve kişi başına 1,33 mobil telefon düşmektedir.
Halihazırda ülkede 30’dan fazla Internet servis sağlayıcısı bulunmaktadır. Çoğunluğu şehirlerde olmak üzere ülkede 6 milyonun üzerinde internet kullanıcısı mevcuttur.
Doğal Kaynaklar
Gana, geniş altın, elmas, manganez ve boksit yataklarına sahiptir. Volta Gölü çevresindeki göl ve nehirler hidroelektrik güç üretim imkanları sunmaktadır. Ülkenin Tano havzasında 14,3 milyar varillik kanıtlanmış petrol rezervi ve tahmini olarak 193 milyar metre küplük doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Afrika’nın batı kıyılarında ülkenin önemli bir balıkçılık potansiyeli de bulunmaktadır. Gana’nın güney batısı 82.000 km2 ‘ lik geniş ormanlarla kaplı olup, bu alan ülkenin %34’üne karşılık gelmekte ve gerek iç piyasaya verilen gerekse ihraç edilen orman ürünlerinin tamamı bu bölgeden karşılanmaktadır.
7-EKONOMİK ENTEGRASYONLARA ÜYELİK
Afrika Birliği (AU)
Afrika Birliği, Afrika Birlik Organizasyonu’nun yerini almış, merkezi Adis Ababa’da olan bir kuruluş olup, 2001 yılı Mayıs ayında üye ülkelerin 2/3’ünün kurucu yasayı onaylaması ile 2002 yılında kurulmuştur. AU, AB’ni model almış olup parlamento, merkez bankası, tek para birimi, adalet divanı ve yatırım bankası gibi hedefleri bulunmaktadır. Afrika Birliği bünyesinde İlk gerçekleştirilen kurum Pan Afrika parlamentosudur. AU ayrıca ortak savunma ile ortak dış ve haberleşme politikalarını öngörmektedir. Günlük politikalar ise AB’de olduğu gibi AU Komisyonunca yürütülmektedir. Ancak kuruluşun önündeki en büyük engel kurumsal oluşumların önemli miktarda mali kaynağa ihtiyaç göstermesidir.
Kuruluş BM Güvenlik Konseyi gibi Barış ve Güvenlik Konseyi oluşturmuştur. Konseyden üye ülkelerdeki soykırım, yönetimin yasal olmayan şekilde değiştirilmesi ve toplu insan hakları ihlallerinde askeri müdahalelerde bulunulması isteği mevcuttur.
Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu -ECOWAS
Topluluk 1975 yılında 15 Batı Afrika ülkesinin katılımı ile oluşmuştur. Bu ülkeler, Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gambia, Gana, Gine, Gine Bissau, Liberya, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone, ve Togo’dur. Topluluğun temel amacı işgücü ve malların Batı Afrika’da serbestçe dolaşacağı gümrük birliği oluşturmasıdır. 120 üyeli parlamento ve merkezi Abuja ‘da olan Adalet Divanı bulunmaktadır.
1994 yılında ECOWAS’ın sekiz üyesi (Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Gine Bissau, Mali, Nijer ve Senegal) gümrük birliği amacıyla aynı para birimi kullanımına gitmişlerdir. Diğer altı üye de (Gambiya, Gana, Gine, Liberya, Nijerya ve Sierra Leone) Aralık 2000 tarihinde bölgede ikinci bir para birliği yaratmak amacıyla anlaşma imzalamışlardır. Parasal Birliğe ilk adım olarak, ileride Batı Afrika Merkez Bankası’nı oluşturacak olan Batı Afrika Para Enstitüsü kurulmuştur.
Kuruluş içerisinde ekonomik entegrasyon , mali kaynak eksikliği, ülkeler arası güvensizlik, bölgedeki politik istikrarsızlıklar nedeniyle çok sınırlı olabilmiştir. Ekonomik entegrasyonun sağlanmasında ayrıca yetersiz alt yapı ve ECOWAS’a üye ülkelerin ekonomilerinde çeşitliliğin olmaması da etkili olmuştur.
Diğer taraftan, ECOWAS ekonomik nedenlerle oluşturulmasına rağmen bölgesel güvenlik konularında daha etkin çalışmaktadır.1990 yılında Liberyadaki iç savaşı sonuçlandırmak üzere yapılan anlaşmayı desteklemek amacıyla ateşkes izleme grubu (Ecomog) oluşturulmuş ve bu grup 1997 yılında Sierra Leone’de, 1998 yılında ise Gine Bissau’da iç barışı sağlamak üzere müdahalelerde bulunmuştur. ECOWAS barış gücünü Benin, Burkina Faso, Gambiya ve Liberya da konuşlandırarak bölgesel tansiyonu önlemeyi ve kontrol altına almayı planlamaktadır.
Cotonou Konvansiyonu
2000 yılı Haziran ayında, 77 tane Afrika, Karayip ve Pasifik ülkesi (ACP ülkeleri), Avrupa Birliği ile tercihli ticari ve yardım bağlarını öneren yeni bir anlaşma imzalamıştır. Cotonou Konvansiyonu, 1975, 1979 ve 1984 yıllarında imzalanan anlaşmaları geçersiz kılan ve 1989 yılında imzalanan Lomé IV’ün yerine yürürlüğe girmiştir. Lomé Kongresiyle aynı olmasına rağmen, Cotonou’nun güçlü bir siyasi yönü vardır. İnsan haklarına saygı, demokratik prensipler ve hukukun üstünlüğü kuralları Lomé IV ‘ün temel unsurlarıdır. Cotonou anlaşmasıyla birlikte ise ACP ülkeleri, iyi yönetimleri destekleyeceklerini, yolsuzluklara karşı savaşacaklarını ve Avrupa Birliği’ne yasal olmayan göçü önlemeye çalışacaklarını kabul etmiştir.
Önceki anlaşmalarla, dört tarım ürünü- sığır eti, şeker, muz ve rom(içki)- sıkı tarife kotasına tabi olurken, tarımsal veya sanayi ACP ürünleri Avrupa Birliği’ne gümrüksüz olarak girmeye başlamıştır. Cotonou Konvansiyonu ile ortaya konan anlaşma, Dünya Ticaret Örgütü’nün kurallarına uygun olmadığı için, bölgesel serbest ticaret anlaşmalarının imzalanması gerekmektedir. Anlaşmalar ile ülkeler iç pazarlarını giderek artan biçimde AB ürünlerine açmaktadır. 2000-2008 döneminde eski tercihli sistemin geçerli olacağı bir geçiş dönemi öngörülmüştür. 33 Afrika ülkesi en az gelişmiş ülke statüsü ile AB’nin GSP sistemine girme seçeneğine sahiptir.
2003 yılında Cancun’da DTÖ ile ACP Ülkeleri karşılıklı işbirliği alanında bir anlaşma imzalamışlardır. Avrupa Kalkınma Fonu (EDF), ACP ülkelerine yapılan Avrupa yardımlarının ana kaynağı olmaya devam edecektir. Yeni konvansiyonla yardımlar yeniden gruplandırılmış olup ya uzun dönemli gelişme programları desteklenecek ya da özel sektöre kredi sağlanacak veya risk finanse edilecektir.
Cotonou Kongresi 2003 yılı Nisan ayında 15 Avrupa Birliği üyesi ülke ve 76 ACP ülkesinin (Somali dışında) katılımıyla yürürlüğe girmiştir. Bir ay sonra ise ACP temsilcileri, EDF fonlarının zamanında ve etkin uygulanmasını öngören Brüksel Anlaşması’nı imzalamıştır.
